Το Μνημόνιο ως φετίχ

Του Γιάνη Βαρουφάκη


Τα πρωτοσέλιδα και τα κανάλια μας πληροφορούν ότι το Μνημόνιο "επικαιροποιείται" (πχ. βλ. εδώ). Τι εννοούν; Εννοούν την αντικατάσταση κάποιων μέτρων με ένα άλλο αντίστοιχης αξίας. Π.χ. αντί να μεταφερθούν τα τρόφιμα στον υψηλό συντελεστή ΦΠΑ για να εισπράξει το κράτος ακόμα Χ δις, όπως είχε αρχικά αποφασιστεί, να περικοπούν οι κοινωνικές παροχές κατά Χ δις.

Λένε ότι όταν ξεκινά ο πόλεμος, η αλήθεια είναι το πρώτο θύμα. Στον καιρό του Μνημονίου, θύμα είναι το νόημα λέξεων όπως "επικαιροποίηση". Επιτρέψτε μου μερικές σκέψεις για το τι θα έπρεπε να σημαίνει η άμοιρη η λέξη χρησιμοποιώντας ένα άλλο, ουδέτερο, παράδειγμα: Τα σύγχρονα αεροπλάνα.

Όπως γνωρίζετε, τα αεροπλάνα με τα οποία πετάμε τώρα είναι σχεδόν πλήρως αυτοματοποιημένα. Ο υπολογιστής τους γνωρίζει πού βρίσκεται ανά πάσα στιγμή και πού πηγαίνει το αεροπλάνο, τι καιρό προβλέπεται να συναντήσει στην πορεία, πόσο φορτίο κουβαλά κλπ κλπ. Έτσι δημιουργείται το ψηφιακό Σχέδιο Πτήσης - κάτι σαν το Μνημόνιο του αεροπλάνου, το οποίο θέτει σε λειτουργία ο υπολογιστής, με την απογείωση, κάνοντας, τις απαιτούμενες συνεχείς ρυθμίσεις των πτερυγίων, κινητήρων κλπ υπό την επίβλεψη των πιλότων (κάτι σαν Τρόικα του αέρα).

Σε αυτή την περίπτωση "επικαιροποίηση του Μνημονίου" σημαίνει το εξής: Συνεχής παρακολούθηση του καιρού, π.χ. της ταχύτητας και διεύθυνσης των ανέμων σε κάθε σημείο της πτήσης, και άλλων μεταβλητών (π.χ. την πορεία των άλλων αεροπλάνων) έτσι ώστε να "επικαιροποιούνται" οι προβλέψεις στις οποίες είχε βασιστεί το αρχικό Σχέδιο Πτήσης. Όσο καλές και να ήταν οι προβλέψεις των μετεωρολόγων, τα νέα δεδομένα εξ ορισμού διαψεύδουν τις προβλέψεις (σε κάποιο βαθμό) και για αυτό τον λόγο, το Σχέδιο Πτήσης πρέπει συνέχεια να αλλάζει, δηλαδή να επικαιροποιείται στη βάση νέων δεδομένων για τον καιρό και για τα άλλα απρόβλεπτα γεγονότα (π.χ. ηφαιστειακή τέφρα) που επηρεάζουν την πτήση.

Υπό αυτή την έννοια, τι θα απαιτούσε η επικαιροποίηση του δικού μας Μνημονίου; Θα απαιτούσε την συνεχή παρακολούθηση του διεθνούς και ευρωπαϊκού οικονομικού κλίματος έτσι ώστε να "επικαιροποιούνται" οι προβλέψεις στις οποίες είχε βασιστεί το αρχικό Μνημόνιο. Πράγματι, το Μνημόνιο είχε χτιστεί σε κάποιες βασικές προβλέψεις για το διεθνές και ευρωπαϊκό οικονομικό κλίμα της περιόδου 2010-2013. Π.χ. προέβλεπε σημαντική ανάκαμψη στην διεθνή ζήτηση, ιδίως στις ΗΠΑ. Ακόμα, οικοδομήθηκε στην υπόθεση ότι αν η Ελλάδα εφαρμόσει σκληρά μέτρα, όπως εκείνα της Ιρλανδίας, τα spreads θα υποχωρούσαν και το πρόβλημα του δημόσιου χρέους θα αμβλυνόταν.

Και οι δύο αυτές προβλέψεις αποδείχθηκαν εσφαλμένες. Οι ΗΠΑ αντιμετωπίζουν όχι ανάπτυξη αλλά διόγκωση της ανεργίας, νέα επιδείνωση της κρίσης και πιθανώς αποπληθωρισμό. Η Ιρλανδία, παρά τα σκληρότατα μέτρα που επέβαλε στον εαυτό της, βρίσκεται σε απόγνωση όσον αφορά το χρέος της και την δυνατότητά της να το εξυπηρετήσει δανειζόμενη από τις αγορές.

Ερώτημα 1: Είδατε πουθενά το Μνημόνιο να επικαιροποιείται λαμβάνοντας σοβαρά αυτά τα νέα δεδομένα;

Όχι βέβαια. Η Τρόικα απλά παρακολουθεί τα έσοδα και τα έξοδα του ελληνικού δημοσίου, κόβοντας από εδώ και ράβοντας εκεί, αγνοώντας επιδεικτικά (Α) το γεγονός ότι το πείραμα της Ιρλανδίας (στην εμπειρία του οποίου χτίστηκε η όλη φιλοσοφία του Μνημονίου μας) απέτυχε, και (Β) την διεθνή συγκυρία από την οποία εξαρτάται άμεσα η ανάπτυξη. Γιατί κακά τα ψέματα. Το εάν η συρρίκνωση του ΑΕΠ σταματήσει (ή όχι) και η αγορά αρχίσει να κινείται (ή παραμείνει στο σημερινό τέλμα), δεν εξαρτάται από τον "αναπτυξιακό νόμο", τα φορολογικά κίνητρα, τις διαρθρωτικές αλλαγές. Εξαρτάται από την διεθνή οικονομία. Και η διεθνής οικονομία, με την σειρά της, εξαρτάται από την ανάκαμψη των ΗΠΑ. Η κρίση, για να το πω απλά, θα περάσει (έτσι όπως πέρασε μετά το 1993) όταν επιτέλους καταφτάσει η παλίρροια της διεθνούς ζήτησης και σηκώσει και τις δικές μας βαρκούλες από την λάσπη.

Επιστρέφοντας μια τελευταία φορά στο αεροπορικό παράδειγμα, είναι σαν ο υπολογιστής του αεροσκάφους να μην λαμβάνει υπ΄όψη τα νέα καιρικά δεδομένα (αλλά να επιμένει να χρησιμοποιεί τις αρχικές, προ της απογείωσης, προβλέψεις), το αεροπλάνο να χάνει ύψος σε σχέση με την προδιαγεγραμμένη πορεία, και οι πιλότοι (αντί να λάβουν υπ' όψη τα πραγματικά στοιχεία για τον καιρό) να προσπαθούν να "επικαιροποιήσουν" το Σχέδιο Πτήσης ανοίγοντας τις δεξαμενές καυσίμων και πετώντας απαραίτητα καύσιμα με στόχο να ελαφρύνει το αεροπλάνο μπας και πάρει ύψος (αδιαφορώντας για το γεγονός ότι τα εναπομείναντα καύσιμα δεν αρκούν για να φτάσουμε στον προορισμό). Κάπως έτσι "επικαιροποιείται" το Μνημόνιό μας!

Ερώτημα 2: Γιατί τέτοιο "κόλλημα"; Γιατί δεν λαμβάνουν υπ' όψη τα νέα στοιχεία, π.χ. από ΗΠΑ και Ιρλανδία;

Πρόκειται για το μέγα ερώτημα των καιρών. Με ρωτούν πολλοί: "Αν έχεις δίκιο, πως εξηγείται η προσήλωση της Τρόικας στο Μνημόνιο; Γιατί δεν το αναθεωρούν; Πως εξηγούνται τα άρθρα των Ρεν, Τρισέ κλπ που λένε ότι όλα βαίνουν καλώς και δίνουν εύσημα σε εκείνους των οποίων δουλειά τους είναι να εφαρμόζουν το πνεύμα και το γράμμα του Μνημονίου;"

Το ερώτημα είναι εύλογο και αμείλικτο. Θα αφήσω κάποιον καλύτερό μου να απαντήσει. Σε ένα αυτοβιογραφικό του κείμενο, ο Κέυνς (Keynes) αναφέρει πως κι ίδιος είχε μια ανάλογη απορία την δεκαετία του 1920 σχετικά με τον συμμαχικό (Βρετανικής έμπνευσης) μηχανισμό εμπορικού αποκλεισμού της ηττημένης τότε Γερμανίας. Η απορία του ξεκινούσε από την διαπίστωση ότι ο αποκλεισμός αυτός ήταν επιζήμιος όχι μόνο για την Γερμανία αλλά και για τους συμμάχους. Ο Κέυνς υπολόγισε την ζημιά της Βρετανίας και της Γαλλίας, από τον αποκλεισμό της Γερμανίας, στο 8% με 10% του ΑΕΠ τους. Και ιδού η απορία του: "Αφού ο αποκλεισμός πλήττει και τους συμμάχους, γιατί δεν τον αναθεωρούν; Γιατί δεν τον καταργούν;" Ιδού και η απάντηση που έδωσε ο ίδιος:

"Ο λόγος που δεν συζητούσαν καν την άρση του αποκλεισμού βρίσκεται κρυμμένος βαθειά στον τρόπο λειτουργίας της γραφειοκρατίας. Ο αποκλεισμός της Γερμανίας φάνταζε στα μάτια τους ως το ένα πολύ τέλειο εργαλείο (σημ. a very perfect instrument). Τους είχε πάρει τέσσερα χρόνια να το δημιουργήσουν και ήταν, για εκείνους, ό,τι καλύτερο είχε πετύχει ποτέ το Whitehall (σημ. η βρετανική δημόσια διοίκηση). Αντικατόπτριζε τις πιο φίνες αρετές των Άγγλων. Οι δημιουργοί του είχαν μάθει να αγαπούν το εργαλείο τους, να το βλέπουν ως αυτοσκοπό. Κάθε φορά που το "βελτίωναν" ένιωθαν ότι βελτίωσαν την τελειότητα και, για αυτό, η ιδέα ότι μπορεί να πρέπει να καταργηθεί δεν τους πέρναγε από τον νου. Ο αποκλεισμός ήταν μια πολύ πολύπλοκη υπόθεση και χρειάστηκε την δημιουργία ενός τεράστιου γραφειοκρατικού οργανισμού ο οποίος, αφότου δημιουργήθηκε, απέκτησε έννομο συμφέρον να αυτοπροστατευτεί. Έτσι, οι "ειδικοί" ανέφεραν κάθε τρεις και λίγο πως ο αποκλεισμός ήταν το μόνο εργαλείο με το οποίο μπορούσαμε να επιβάλουμε στην Γερμανία την ειρήνη και πως αν υπονομευτεί δεν θα μπορέσει ποτέ ξανά να εφαρμοστεί."

Δυστυχώς κάτι τέτοιο συμβαίνει και με το Μνημόνιό μας: Δημιουργήθηκε ένας ολόκληρος υπερ-εθνικός γραφειοκρατικός μηχανισμός για να το εφαρμόσει. Από την στιγμή που μπήκε σε λειτουργία, όπως κάθε γραφειοκρατικός μηχανισμός, άρχισε να ενδιαφέρεται αποκλειστικά για την αυτοσυντήρησή του. Απέκτησε δική του υπόσταση. Έγινε κάτι σαν συλλογικό φετίχ για όλους τους λειτουργούς του.

Κανείς από όσους συνεισέφεραν και συμμετέχουν σε αυτόν δεν μπορεί πλέον να διανοηθεί μια πραγματική επικαιροποίηση του Μνημονίου ακριβώς επειδή η ουσιαστική επικαιροποίηση απαιτεί την ριζική επαναδιαπραγμάτευση και αλλαγή του - κάτι που έρχεται σε πλήρη σύγκρουση με το θεσμικό τους φετίχ.

Όπως λοιπόν κι οι "ειδικοί" που αναφέρει ο Κέυνς επέμεναν μέχρι τέλους ότι ο αποκλεισμός της Γερμανίας ήταν το μοναδικό εργαλείο που θα επέβαλε την Ειρήνη, έτσι και οι της Τρόικα επιμένουν (και θα επιμένουν) πως το Μνημόνιο είναι μονόδρομος προς την Διάσωση μας. Κι ας έχει τις ίδιες πιθανότητες να διασώσει το Μνημόνιο την ελληνική οικονομία με εκείνες που είχε ο εμπορικός αποκλεισμός της Γερμανίας να επιβάλει την ειρήνη στον μεσοπόλεμο...


protagon.gr